با توجه به اهمیت دوره نوجوانی و چالش های آن، به طور اختصار به بررسی این موضوع می پردازیم: تعريف نوجواني بين فرهنگهاي مختلف متفاوت است ولي بطور كلي مرحله از رشد بين دوران كودكي و بزرگسالي است. اين مرحله رشدي معمولا از سن 11 سالگي شروع و تا سنين 18 و 19 سالگي ادامه مي يابد. اين دوره را مي توان به دو دوره اوايل نوجواني (11 تا 14 سالگي) و اواخر نوجواني (15 تا 18 سالگي) تقسيم نمود. هركدام از اين دو دوره ويژگيهاي رشدي و تكاملي خاص خود را دارند. ولي بطور كلي نوجواني زمانيست كه فرد از وابستگي بسمت استقلال و خودمختاري مي رود. بتدريج از خانواده جدا شده و عضوي از گروه همسالان مي شود. در نهايت عضوي از افراد بزرگسال مي شود.
افراد نوجوان با تغييرات و چالش هاي رشدي و تكاملي مختلفي روبروست از جمله اين تغييرات مي توان به تغييرات بيولوژيك، شناختي، روانشناختي، اجتماعي، اخلاقي و هويت اشاره نمود.
تغييرات بيولوژيك: شروع نوجواني با بلوغ همزمان مي شود. وقايع بيولوژيكي كه منجر به اولين قاعدگي در دختران و اولين انزال در پسر ها مي شود نشان از فرايند بيولوژيك عميقي دارند. اين مسئله اگرچه يك پروسه رشدي طبيعي است ولي مي تواند مشكلات زيادي را ايجاد نمايد بخصوص اگر با تاخير همراه باشد. كه در اين صورت نوجوان سطوحي از استرس و پيامدهائي مثل كاهش اعتماد به نفس را متحمل مي شود. تغييرات بيولوژيك در نوجواني با تغييرات فيزيولوژيك، جنسي و هيجاني همراه است.
تغييرات فيزيولوژيك: در اين دوره تغييرات فيزيولوژيك زيادي اتفاق مي افتد ولي ميزان و زمان اين تغييرات در تمام افراد يكسان نيست. و تغيير در عملكرد دستگاه تناسلي، سيستم اسكلتي و … را در بر مي گيرد.
تغييرات جنسي: تمايز جنسي در اوايل و اواخر نوجواني متفاوت و تحت تاثير جنبه هاي شناختي، اخلاقي و نگرشهاي اجتماعي است. ولي بطور معمول تا اواخر نوجواني بسياري از افراد از نظر روانشناختي براي يك زندگي جنسي فعال آمادگي دارند.
تغييرات هيجاني: وضعيت هيجاني نوجوان تحت تاثير هرمونهاي جنسي است. ولي اينكه تصور كنيم فقط هرمونهاي جنسي باعث تغييرات خلقي مي شوند اشتباه است. عواملي مثل تغيير در ارتباطات اجتماعي، باورها، نگرش ها و تغيير در ادراك نوجوان از خود، بر وضعيت هيجاني نوجوان اثر دارد.
تغييرات شناختي: در نوجواني تغييرات شناختي زيادي اتفاق مي افتد و نوجوان قابليت هاي شناختي متعددي را كسب مي كند.
از جمله اين قابليت ها مي توان به اين موارد اشاره نمود:
- شكل گيري تفكر انتزاعي
- روشهاي جديد پردازش اطلاعات
- شكل گيري تفكر انتقادي و خلاق
- چگونگي تفكر در مورد جنبه هاي ارتباطي
بر اساس نظريه پياژه دوران نوجوني دوران شكل گيري تفكر انتزاعي است. اينكه نوجوان قادر است بين آنچه كه واقعي است و آنچه كه ايده ال است افتراق قائل شود و توانائي هاي شناختي زير را بدست مي آورد:
- تصور وقايع ممكن و غير ممكن
- فكر كردن در مورد پيامد هاي احتمالي يك انتخاب واحد.
- درك و فهميدن اطلاعات و عمل نمودن بر اساس اطلاعات درك شده.
- ساخت فرضيه و حل مشكلات از طريق امتحان نمودن فرضيه ها.
نوجوانی، بلـوغ و چالش های این دوره
بلوغ پديده اي گسترده و همه جانبه شامل تغييرات جسمي و رواني است كه در مرحله انتقال از كودكي به بزرگسالي (يعني دوره نوجواني) رخ مي دهد، بلوغ حدودا” 7 سال طول مي كشد (12- 11 سالگي تا 19-18 سالگي). دخترها به طور كلي بلوغ را راحت تر و بهتـر از پسرها طـي مي كنند. همه ما گرچه اين دوره را سپري كرده ايم، ولي وقتي با نوجواني روبرو مي شويم قوي ترين احساس ما احساس ترس و خطر است، ترس از اعتياد، ارتباط با دوستان نامناسب و تاثيرپذيري از آنها، ارتباط با جنس مخالف، رانندگي بي محابا و كلا”رفتارهاي پرخطر ديگر.
در دوران بلوغ ما با تغييراتی در نوجوان مواجه می شويم که طبيعی و نرمال تلقی می شوند و شامل موارد زير است:
نوجوانی و چالش اجتماعي شدن:
در اين دوره براي نوجوان دنياي بيرون به محيط خانه و خانواده ارجحيت دارد. از خانه و افراد آن فاصله مي گيرد. دوسـت دارد بيشتر اوقات خود را با دوستانش سپری کند و تمايل به شركت در فعاليت هاي گروهي دارد. اگر اين رفيق طلبي از سوي والدين بد تعبير شود منجر به ايجاد محدوديت و در نتيجه مقاومت و واكنش نوجوان مي شود، اگر نوجوان 17 ساله اي هنوز محيط خانه براي او محيط اول است و در تمام فعاليت هايش وابسته به والدين است بايد در سلامت رواني او دقت كرد.
نوجوانی و چالش تمايل به استقلال:
در دوره بلوغ نوجوان فاصله عاطفي اش را با والدين زياد مي كند. ندايي از درونش مي گويد: بايد دور شوم، بايد اين بند كه مرا به والدينم مي چسباند، اندكي سست شود تا بتوانم به تنهايي و مستقل در امور زندگيم تصميم بگيرم. كه البته اين نداي دروني صداي سالمي است ولي اكثرا“ توسط والدين بد تعبير مي شود و معناي بي مهري، دوست نداشتن و فاصله انداختن از آن استنباط مي شود. بايد به فرزندان خود اجازه استقلال و عدم وابستگي را بدهيم. دخالت در امور آنها به صورت گسترده، با مقاومت آنها به شكل پرخاشگري، فحاشي و بي احترامي همراه مي گردد.
نوجوانی و چالش منفي گرايي:
( نه ـ من مي توانم به تنهايي عمل كنم ـ به من نگوييد چه بكنم چگونه لباس بپوشم، آرايش موهايم چگونه باشد). در واقع اين منفي گرايي تلاشي است تا نوجوان به والدين و اطرافيانش بگويد كه تفكر و راه خاص خودش را دارد و مي خواهد عدم وابستگي اش را نشان دهد.
نوجوانی وچالش تقاضاي حريم و خصوصي بودن:
نوجوان نمي خواهد كسي به حريم خصوصي او وارد شود، درب اتاقش را قفل مي كند، پنهاني چيزهايي مي نويسد و نمي خـواهد كسي نوشته هايش را بخواند، نمي خواهد كسي به كشوي ميز و قفسه كمد او دست بزند و … پس بدون اجازه به دنياي خصوصي آنها وارد نشويم و به آنها اجازه راز و حريم بدهيم.
نوجوانی و چالش خود مداري:
در اين دوره نوجواني، خود را در مركز هستي مي بيند فكر مي كند فقط خودش هست و دنيا و تفكراتش. به همين دليل نقطه نظرات شخص مقابل برايش قابل فهم نيست و اين همان چيزي است كه ما آن را، تحت عنوان خودرايـي و لجاجت تعبير مي كنيم.
نوجوانی و چالش همانند سازي و الگوبرداري از ديگران:
در دوره بلوغ نوجوان احتياج به همراه و الگو دارد، اگر تنها بماند، اگر كسي نباشد الگوي مناسبي در اختيار وي بگذارد خطر آغاز مي شود. در اين دوره است كه فرد مرتب، چيزهايي را از ديگران قرض مي گيرد و آنها را براي خود دروني مي كند. معمولا“ برخلاف ميل والدين، نوجوان الگوهاي خود را بيشتر از محيط بيرون انتخاب مي كند. از معلم، دوست و …. پدر از ديد او ممكن است الگوي مناسبي نباشد.
گرچه ما انتظار نداريم كه كودكان ما صددرصد ارزشها و اعتقادات ما را بپذيرند ولي بايد كاري كنيم كه ما را كاملا“ هم رد نكنند. بايد جامعه اي بوجود بياوريم كه الگوهايي مناسبي را در اختيار نوجوانمان قرار دهد. تا نهايتا“ او شخصيت واحد و هويت خود را بيابد.
نوجوانی و چالش جنسي شدن:
اين همان چيزي است كه بيشترين ترس والدين را از بلوغ برمي انگيزد. در اين دوره نوجوان جنس مخالف را مي شناسد و اقدام به برقراري ارتباط با وي مي كند. والدين و اطرافيان بايد به گونه ای عمل کنند که نوجوان، جنسي شدن را انكار نكند و افراط هم نكند، جنس مخالف خود را به طريق سالمي بپذيرد، و اعتدال را رعايت کند.
نوجوانی وچالش رشد اخلاقيــات:
در اواخر دوره بلوغ و اوايل جواني شكل مشخصي از اخلاق بوجود مي آيد. اخلاق در واقع مشاركت در قوانين، وظايف و استاندارهاي جامعه است. وقتي نوجوان با پديده هاي اجتماعي پذيرفته شده ولي متضاد و متفاوت روبرو مي شود براساس حس فردي خود از وجدان به قضاوت مي نشيند. دوره نوجواني دوره دروني شدن اصول اخلاقي و كنترل رفتارهاست.
نوجوانی و چالش رشد تفكر انتزاعي:
اكثر نوجوانان در اين دوره با سؤالات اصلي هستي روبرو مي شوند: از كجا آمده ام؟ به كجا مي روم، چه بايد بكنم، خدا كجاست و كيست؟ و نوجوان بر اساس رشد شناختي و استعداد دروني خود به سمت ادبيات، فلسفه، عرفان، رياضيات، اخلاق، قانون، ورزش مي رود.
نوجوانی و چالش شكل گيــري شخصيت و هويت:
هرچه به آخر بلوغ نزديك مي شويم نهايتا“ نوجوان چيزهاي قرض گرفته شده از الگوهايش را دروني مي كند و شخصيت خاص خــود را مي يابد، حال ديگر مي داند كيست؟ از زندگي چه مي خواهد؟ كجا مي خواهد برود؟ علاقمندي هايش چيست؟ برنامه اش براي شغل، ادامه تحصيل و ازدواج چيست؟
علاوه بر تغييرات طبيعی که در دوران نوجوانی رخ می دهد بايد در نظر داشته باشيم که دوره نوجوانی، دوره شروع بسياری از بيماری های روانپزشکی است. مانند اختلالات خلقی، اضطرابی، سوء مصرف مواد و ….. والدين بايد با نشانه های اين اختلالات نيز آشنا شوند تا با مشاهده آن از کمک های تخصصی بهره بگيرند. برای آگاهی بیشتر با مبحث نوجوانی و چالش های آن در کارگاه های آموزشی وبسایت اینوب مرکز آوا شرکت نمائید.
نشانه های خطر در نوجوانی
پرخاشگری و تهاجم:
پرخاشگری و تهاجم همراه با اختلالات متعددی از جمله اختلال دو قطبی، اختلال سلوک، اختلال رفتار مقابله ای، اختلالات مصرف مواد و در برخی موارد در اختلال بيش فعالی و نقص تمرکز ديده می شود. به اشکال کلامی و فيزيکی ديده می شود که ممکن است باعث آسيب ديدن ديگران شود.
آسيب زدن به خود:
آسيب زدن به خود به اشکال مختلفی ديده می شود می تواند بدون ايجاد جراحت (مشت زدن يا کوبيدن سر به ديوار) و با ايجاد جراحت در بدن باشد که شايعترين حالت ايجاد جراحت خط انداختن و زخمی کردن خود با تيغ يا اشياء تيز است. اين علامت ممکن است همراه با اختلالات متعددی از جمله اختلال دو قطبی، اختلال سلوک، اختلالات مصرف مواد و … ديده می شود.
افکار خودکشی:
افکار خودکشی در زمينه اختلالات روانپزشکی مختلف از جمله افسردگی اساسی، دو قطبی، انطباقی و برخی انواع ديگر اختلالات ديده می شوند. برخی عوامل می توانند احتمال اقدام به خودکشی را بالا ببرند که بعنوان عوامل خطر در نظر گرفته می شوند.
مهمترين عوامل خطر اقدام به خودکشی در نوجوانان عبارتند از:
- وجود سابقه بستری روانپزشکی
- وجود اختلال افسردگی اساسی
- وچود اختلال دو قطبی
- اختلال سلوک
- سابقه اقدام قبلی
- مواجهه با اقدام به خودکشی در نزديکان
فرار از مدرسه:
به مواردی اطلاق می شود که نوجوان بدون اطلاع مسئولين مدرسه و والدين در مدرسه حاضر نشده و يا در ساعات درسی محيط مدرسه را ترک می کند.
فرار از منزل:
به مواردی اطلاق می شود که نوجوان بدون اطلاع والدين و با قصد فرار از خانه خارج شده و يا اينکه بدون اطلاع والدين شب را در خارج از منزل سپری می کند.
فرار از مدرسه يا منزل در زمينه اختلالات مختلفی از چالش های دوران نوجوانی ممکن است اتفاق افتد که موارد زير را شامل می شود.
اختلال افسردگی اساسی
” دوقطبی
” رفتار مقابله ای
” سلوک
” ADHD
” اضطراب جدائی (بصورت امتناع از رفتن به مدرسه)
ساير اختلالات اضطرابی
اختلال انطباقی
مصرف مواد چالشی مهم از دوران نوجوانی:
آن زمانيست که نوجوان اقدام به مصرف مواد غير قانونی از جمله مواد مخدر نمايد. مصرف مواد می تواند بصورت سوء مصرف و يا وابستگی باشد که در طی سوء مصرف نوجوان مواد را در موقعيت های نامناسب، با مقادير زياد و بطور مکرر مصرف نموده و مصرف مواد با پيامد های منفی اجتماعی برای نوجوان همراه است. در طی وابستگی رفتارهای مواد جوئی شديد، ايجاد تحمل نسبت به مواد و بروز نشانه های ترک در زمان عدم مصرف ديده می شود. در نوجوانان الگوی سوء مصرف بيشتر ديده می شود.
از چالش های نوجوانی، اختلالات شايع روانپزشکی در نوجوانان
اختلال خلقی
خلق وضعيت هيجانی است که فرد در غالب اوقات تجربه می کند. مشکلات خلقی برای فرد ديسترس زيادی ايجاد کرده و باعث بروز رفتارهائی می شود که اين رفتارها مشکلاتی را در عملکرد فردی و اجتماعی وی ايجاد می کنند. مشکلات خلقی می توانند با خلق افسرده بصورت غمگينی يا کاهش علائق و خلق بالا بصورت شادی بيش از حد يا تحريک پذيری زياد ديده شوند. تغييرات خلقی در نوجوانان به اندازه بالغين واضح نيست و ممکن است نوسانات سريع خلقی و يا معادل های افسردگی و خلق بالا مثل فرار از منزل يا مدرسه، تمايل به مصرف مواد، افت تحصيلی، مقابله جوئی شديد، لجبازی و بروز رفتارهای جنسی نامتناسب ديده شوند.
اختلال بيش فعالي و نقص تمرکز
اختلالي است كه با حد اقل 6 نشانه از نشانه هاي بيش فعالي و كم توجهي كه حداقل به مدت 6 ماه طول كشيده باشد و برخي از نشانه ها قبل از 7 سالگي شروع شده باشد مشخص مي شود.لازم است اين نشانه ها در دو مكان مجزا اتفاق افتد
نشانه هاي كم توجهي:
یکی از چالش های نوجوانی، کم توجهی است که نشانه های کم توجهی عبارتند از:
- نمي تواند توجه كامل به جزئيات داشته باشد و يا اينكه در فعاليتهاي مدرسه اشتباهات ناشي از بي دقتي دارد.
- اغلب در تداوم توجه روي يك تكليف و يا بازي مشكل دارد.
- اغلب به نظر مي رسد وقتي با او صحبت مي كنند گوش نمي دهد.
- اغلب قادر نيست دستورالعمل ها را دنبال كند و نمي تواند تكاليفش را تمام كند
- اغلب قادر نيست تكاليف و فعاليتها را سامان دهد
- اغلب از شركت در فعاليتهائي كه نيازمند تداوم توجه باشد اجتناب مي كند.
- اغلب وسايلي كه براي انجام تكاليف نياز دارد را گم مي كند
- براحتي از طريق عوامل محيطي حواسش پرت مي شود.
- در فعاليتهاي روزانه دچار فراموشي است.
نشانه هاي پر تحركي:
از دیگر چالش های نوجوانی، پرتحرکی است که نشانه های پرتحرکی عبارتند از:
- اغلب سر جاش وول مي خورد و يا جابجا مي شود.
- اغلب جايش را در كلاس و يا هر جائي كه انتظار نشستن مي رود را ترك مي كند.
- اغلب زياد مي دود و يا در مكانهائي كه متناسب نيست بالا و پائين مي پرد.
- اغلب مشكل است كه در فعاليتهاي لذت بخش آرام و با صداي آهسته شركت كند
- اغلب در حال حركت است و طوري عمل مي كند مثل اينكه موتورش او را هدايت مي كند.
- اغلب خيلي صحبت مي كند.
- نشانه هاي تكانشگري
- اغلب قبل از آنكه سوال تمام گردد پاسخ مي دهد.
- اغلب در انتظار كشيدن مشكل دارد.
- اغلب صحبت يا يا فعاليت ديگران را قطع مي كند.
اختلالات اضطرابي
اضطراب وضعيتی است که در آن فرد خطرات را بيش از حد برآورد کرده و يا يک موقعيت خاص را خطرناک ارزيابی می کند معمولا با نشانه های جسمانی و ذهنی همراه است.
نشانه های جسمی اختلال:
از دیگر چالش های نوجوانی، نشانه های جسمی است که نشانه های نشانه های جسمی عبارتند از:
- تپش قلب
- لرزش
- تعريق
- حالت تهوع
- شکايات جسمی
- تنش
نشانه های ذهنی اختلال:
برای رفع چالش های نوجوانی، در راستای نشانه های ذهنی اختلال به نکات زیر توجه نمائید:
- نگرانی راجع وقوع اتفاق ناگوار نا مشخصی در آينده
- خجالتی بودن واضح
- اشتغال ذهنی با مناسب بودن رفتار گذشته
- توجه مفرط در مورد کفايت و کارائی
- نياز زياد به اطمينان بخشی
اضطراب می تواند بصورت منتشر در غالب اوقات روز ديده شود (اختلال اضطراب منتشر) يا اينکه بصورت حمله ای با شدت بالا رخ دهد (پانيک) و يا وابسته به موقعيت خاصی (فوبيا) باشد.
اختلال وسواسي جبري
وسواس وضعيتی است که در آن نوجوان افکار تکراری و مزاحم دارد که برای حذف آنها دست به رفتارهای اجبار گونه می زند. مثلا فکر آلودگی با رفتار شستن همراه می شود. افکار و رفتارهای وسواسی جبری می تواند در زمينه های زير باشد:
آلودگی و شستن
نظم و ترتيب
چک کردن
تقارن
شک و ترديد
افکار و تجسمات مزاحم و تکرار شونده.
معمولا” اين نشانه ها که از چالش های دوران نوجوانی است بر عملكرد نوجوان اثر گذاشته و ديسترس قابل توجه ايجاد مي كند. نوجوان ممکن است نسبت به غير عادی بودن اين افکار آگاه باشد
اختلال تيك
تيك ها حركات يا صداهاي ناگهاني، بي هدف، مكرر و تكرار شونده اند. بطور شايعي ناخواسته و يا در پاسخ به يك تمايل دروني قوي انجام مي پذيرند. فرد ممكن است بتواند بمدت كوتاه مانع انجام آنها شود. فركانس تيك متفاوت و در يك دوره زماني تشديد يا تخفيف دارد و ممكن است به شكل حركات ارادي يا صحبت هاي فرد باشد.تيك ساده حركات يا اصوات ناگهاني، كوتاه و بي معني اند ولي تيك هاي پيچيده مي توانندبه شكل حركات منظم و هدفمند تر يا اصوات مشخص تظاهر نمايند. اختلال تيک به انواع مختلفی تقسيم بندی می شود:
اختلال تيك گذرا:
تيك هاي گذرا در سنين قبل از بلوغ شايعند و در پسر ها بيش از دختر ها ديده مي شوند. انواع صوتي از شيوع كمتري برخوردار است. اين تيك ها اغلب با استرس تشديد شده و كيفيت متغيري دارند. كودك ممكن است متوجه وجود تيك نباشد. بايد حداقل 4 هفته ادامه داشته و بيش از يك سال هم طول نكشيده باشد.
اختلال تيك حركتي يا صوتي مزمن: دوره زماني اين تيك ها طولاني تر از يك سال بوده و دوره هاي تيك بايد حداقل سه ماه طول بكشد. اين تيك ها در شرايط استرس، اضطراب و خستگي تشديد مي شوند. برخي از اين افراد ممكن است كرايترياي تورت را داشته باشند.
اختلال تورت:
اولين نشانه هاي تورت معمولا در سنين 5 تا 8 سال ظاهر مي شوند. در ابتدا ممكن است بصورت اختلال تيك گذرا ديده شود و لي بعدا اين تيك ها ادامه مي يابند. در اختلال تورت تيك هاي صوتي و حركتي تواما وجود دارند. ممكن است تيك هاي پيچيده نيز ديده شوند. تيك هاي حركتي معمولا قبل از تيك هاي صوتي ظاهر مي شوند.
اختلالات مرتبط يا همراه:
برخي اختلالات با اختلال تيك مرتبط بوده قبل و يا همراه آن ديده مي شوند. اين اختلالات که از دیگر چالش های دوران نوجوانی است عبارتند از:
- اختلالات اضطرابي
- افسردگي
- مشكلات يادگيري
- اختلال بيش فعالي و نقص تمركز
- اختلال وسواسي-جبري
مشکلات رفتاری و نشانه های اختلال سلوک
مشکلات رفتاری ممکن است به شکل های مختلف در بحث نوجوانی و چالش های آن ديده شوند ازجمله:
- لجبازی و مقابله جوئی
- بی اعتنائی
- پرخاشگری
- نقض قوانين
- آزار ديگران
- آزار حيوانات
- فريبکاری
- دروغ گوئی
- دزدی
بدون دیدگاه